زندگینامه بهاء الدوله رازى و کتاب خلاصه التجارب او

تقریبا حدود 600 سال پس از نابغه بى‏ مانند و پیشگام پزشکى ایران یعنى محمد بن زکریاى رازى، شخصیت استثنائى دیگرى در دنیاى پزشکى ظاهر شده که در حد خود یک نابغه دیگر و در مثل یک تکرار از شخصیت رازى در علم طب است. این شخصیت پزشکى، شاه بهاء الدین معروف به بهاء الدوله رازى فرزند شاه قاسم پسر سید محمد حسین نوربخش است.

سید محمد حسین نوربخش موسس طریقت نوربخشى است که مریدان فراوانى داشت.
اگرچه تاریخ ولادت بهاء الدوله رازى به درستى روشن نیست لیکن شواهدى در دست است که نشان مى‏دهد او در حوالى سال 915 هجرى قمرى در میان‏سالى و در کشمکش‏ هاى رقابت فرقه‏اى احتمالا توسط عوامل وابسته به شاه اسمعیل صفوى بطور مرموزى به قتل رسیده باشد.
محل تولد او قریه طرشت رى (شمال غربى تهران فعلى) بود وى که تحصیلات پزشکى خود را در رى به انجام رسانده بود همزمان با کار طبابت و آموزش، به عنوان مرشد فرقه نوربخشى نیز فعالیت داشت.

شخصیت پزشکى بهاء الدوله به گونه‏ اى است که حتى شخصى مثل سیریل الگود که در اثر او نوعى کوچک شمارى کار پزشکان ایرانى بوضوح احساس مى ‏شود. شخصیت علمى او را مورد ستایش قرار داده است. چنانکه مى ‏نویسد:
«من کتاب بهاء الدوله را موثق ‏ترین و معتبرترین مرجع استناد تاریخ پزشکى دوره صفویه مى ‏دانم و کتاب او را که تنها کتابى است که از وى در دست داریم، یکى از بهترین و جالب‏ترین کتب درسى پزشکى مى‏دانم که تا به امروز نوشته شده است.»

تالیف کتاب خلاصه التجارب در زادگاه او (طرشت تهران فعلى) در سال 907 به پایان رسیده است و ظاهرا این تنها اثرى است که از این دانشمند کم‏ نظیر به دست ما رسیده است.
آنچه که از نسخه ‏هاى این کتاب در ایران وجود دارد کتب خطى است و مایه تاسف است که چنین کتابى با این ارزش حتى یکبار در کشور او به چاپ نرسیده درحالى‏که در هند این کتاب چند بار البته با عنوان جعلى مجربات حکیم علوى خان دهلوى (یا خلاصه التجارب) بچاپ رسیده است. و این در حالى است که شاید در تمام عمر کوتاهش به هند سفر نکرده یا فکر سفر هند را بخاطر خود خطور نداده باشد.

بهاء الدوله. نگارش این اثر ماندگار را براساس توجه به این حدیث شریف نبوى (ص) که مى ‏فرماید:
«من کتم علما نافعا الجمه اللّه تعالى یوم القیامه بلجام من النار» ذکر مى‏کند و کتاب را در 25 باب ترتیب مى‏دهد.

در کتاب خلاصه التجارب، تجربیات شخصى بهاء الدوله رازى، مشاهدات وى و گزارش اپیدمى ‏ها آمده است. بهاء الدوله در این کتاب حد اقل 10 بار از محمد بن زکریاى رازى نام برده و از آموزش هاى رازى به عنوان انتخاب برتر بهره گرفته است.
وى همچنین از روایات معصومین علیهم السلام در لابلاى مباحث کتاب استفاده کرده است و از نقل برخى حکایات طبى نیز به مناسبت موضوع غفلت نکرده است.

بهاء الدوله پس از محمد بن زکریاى رازى بهترین کتاب طب بالینى را نوشته و از یافته‏ ها و تجارب خود نیز در آن سود جسته است.

وى نخستین پزشکى است که به نحو شایسته بیمارى سیاه سرفه را توصیف کرده است. او نیز همانند رازى در مورد بازشناسى بیماریهاى آلرژیک و بخصوص رینیت آلرژیک تجارب رازى را تکرار و توصیف مناسبى ارائه نموده است. بنظر مى‏رسد وى نخستین کسى باشد که بیماریهاى مقاربتى از جمله سیفلیس را بصورت علمى مورد بحث قرار داده باشد وى همچنین درباره سالک، تیفوئید، هارى و آبله نظرات جالبى ارائه کرده است و براى نخستین بار واکسیناسیون آبله را مطرح کرده و انجام داده است.